Al in de middeleeuwen – nog voor Leeuwarden aan de bouw van de Oldehove begon – bood het Sint Anthony Gasthuis onderdak aan ouderen. Het was toen een instelling voor proveniers. Rijken betaalden een inkoopsom en verzekerden zich daarmee van een levenslange huisvesting en voeding en van verpleging als ze ziek werden.
Nog voor Leeuwarden aan de bouw van de Oldehove begon – de oudste vermelding van het Gasthuis dateert uit 1425 – bood het Sint Anthoon al onderdak aan ouderen. Het was toen een instelling voor proveniers. Rijken betaalden een inkoopsom en verzekerden zich daarmee van een levenslange huisvesting en voeding en van verpleging als ze ziek werden. Arme proveniers kregen dit alles deels of helemaal gratis. Hoewel de grootste groep bewoners van het Sint Anthoon ouderen waren, nam het ook geestelijk of lichamelijk gehandicapten op. Het Gasthuis kon deze liefdadige activiteiten ontplooien dankzij kleinere en grotere giften. Vooral de Leeuwarder families Burmania, Minnema, Auckama, Wiarda en Jellama deden royale schenkingen. De voogden beheerden het vermogen van het Gasthuis zorgvuldig.
Aan het begin van de zeventiende eeuw bestond het Gasthuis uit een serie gebouwen aan de Grote Kerkstraat met een vleugel haaks daarop langs de huidige Sint Anthonystraat. In de volgende eeuwen werden voortdurend nieuwe woon- en slaapvertrekken bijgebouwd waardoor een wat rommelig complex rond een binnenplaats ontstond.
De geschiedenis van de Prinsentuin begint rond het jaar 1650 toen Willem Frederik een stuk grond kreeg aan de noordelijke stadswal van Leeuwarden.
Tegen het midden van de negentiende eeuw was alle beschikbare ruimte aan de zuidkant van de grote Kerkstraat opgebruikt. Toch steeg de vraag naar huisvesting van ouderen: plaats voor uitbreiding werd achter de bebouwing van de Grote Kerkstraat noordzijde gevonden. Het Nieuw Sint Anthony Gasthuis dat daar verrees was geen hofje, maar een instituut voor collectief wonen. Het voldeed bij de opening in 1864 aan de modernste inzichten voor institutionele ouderenzorg.
Inmiddels voldeden de huisjes en kamertjes van het oude Gasthuis aan de Grote Kerkstraat niet meer aan de eisen en het Gasthuisbestuur verving ze in 1875 door een modern proveniershuis. In de volksmond kreeg het de naam Oud Sint Anthoon.
In de loop van de tijd vonden aan beide gebouwen verscheidene veranderingen plaats. De meest in het oog springende toevoeging aan het Nieuw Sint Anthony Gasthuis was de Julianavleugel in 1910. Minder zichtbaar, maar even belangrijk, waren de voortdurende interne moderniseringen.
Het Sint Anthony Gasthuis beperkte zich vanaf de jaren 1980 tot de exploitatie van appartementen voor zelfstandig wonende senioren. Het Oud Sint Anthoon werd verkocht en het Nieuw Sint Anthony Gasthuis verbouwd tot een complex seniorenappartementen met diverse gemeenschappelijke voorzieningen.
Om aan de vraag naar kwalitatief hoogwaardige huisvesting te kunnen voldoen, werd in 2010 besloten het Gasthuis te renoveren en uit te breiden. Het Sint Anthoon had in de loop der tijd alle panden in het blok tussen de Grote Kerkstraat, Wijde Gasthuissteeg, Perkswaltje en Pijlsteeg verworven. Het transformeerde de verpauperde huizen aan de Grote Kerkstraat en de Pijlsteeg tot comfortabele levensloopbestendige individuele woonhuizen. Deze verlenen een van de mooiste straten van Leeuwarden extra glans. Ook de woningen aan het Perkswaltje die het Gasthuis aan het eind van de negentiende eeuw had laten bouwen, werden gemoderniseerd en van huisliften voorzien. Veelomvattend was ook de renovatie en uitbreiding van het Nieuw Sint Anthoon. De historische uitstraling van het gebouw kon daarbij versterkt worden.
Renovatie voltooid.
Er is veel onderzoek verricht naar het Sint Anthony Gasthuis, de lange geschiedenis ervan en de gebouwen waarin senioren onderdak geboden werd en wordt.
In de afgelopen jaren heeft Henk Oly twee monografieën geschreven, waarin aan de hand van de recente renovatie de ontwikkeling van het Gasthuis in de binnenstad van Leeuwarden wordt beschreven.
In 2017 kwam Het Carré tot stand, dat handelt over de renovatie en herinrichting van een aantal panden aan de Grote Kerkstraat en de Pijlsteeg. Daarin komt ook de bouw- en bewoningsgeschiedenis van die huizen aan de orde.
Uit 2019 dateert Een nieuw Sint Anthony Gasthuis aan het Perkswaltje waarin de ingrijpende vernieuwing en uitbreiding van het gasthuisgebouw zelf, van een aantal huizen aan het Perkswaltje en van de gasthuistuin beschreven worden. In dat boek wordt die materiële ontwikkeling bovendien geplaatst in een bredere sociaal-maatschappelijke context. Ook is er – voor wie meer wil lezen – een overzicht in opgenomen van alle belangrijke publicaties over het Gasthuis.
Ook op de website van het HCL vindt u een boek over de geschiedenis van het Gasthuis.
Bovengenoemde verbouwingen zijn vrijwel alle voorafgegaan door bouwhistorisch en/of archeologisch onderzoek. Dat heeft tal van bijzonderheden aan het licht gebracht. Deze zijn meer in detail beschreven in onderstaande rapporten.
2006 F.J. v.d. Waard – Bouwhistorisch onderzoek Grote Kerkstraat 39
2013 Henk Oly – Huisonderzoek Grote Kerkstraat 47-59
2013 Reitse de Vries – Bouwhistorische opname Grote Kerkstraat 41
2013 Reitse de Vries – Bouwhistorische opname Grote Kerkstraat 47
2013 Reitse de Vries – Bouwhistorische opname Grote Kerkstraat 49
2013 Reitse de Vries – Bouwhistorische opname Grote Kerkstraat 51
2013 Reitse de Vries – Bouwhistorische opname Grote Kerkstraat 53
2013 Reitse de Vries – Bouwhistorische opname Grote Kerkstraat 55
2013 Reitse de Vries – Bouwhistorische opname Grote Kerkstraat 57
2016 Thomas Spitzers – 500 jaar Leerlooierij en Bewoning aan het Schoenmakersperk Archeodienst 817
2017 Henk Oly – Huisonderzoek Perkswaltje en Pijlsteeg
2017 Reitse de Bries – Bouwhistorische verkenning Perkswaltje 2
2017 Reitse de Vries – Bouwhistorische verkenning Perkswaltje 12
2017 Reitse de Vries – Bouwhistorische verkenning Perkswaltje 14
2018 Henk Oly – Bouw en gebruiksgeschiedenis Grote Kerkstraat 43
2019 Reitse de Vries – Bouwhistorische opname Grote Kerkstraat 43